Dnyaneshwari : कैसी अधिकाधिक आवडी, घेत महासुखाची गोडी…

वारकरी संप्रदायाचे आधारस्तंभ मानले जाणारे सर्वश्रेष्ठ संत ज्ञानेश्वर यांनी शके 1212 किंवा इ स 1290 मध्ये गोदावरीच्या काठी नेवासे येथे श्रीमहालसा मंदिरात एका खांबाला टेकून ज्ञानेश्वरी सांगितली.

अध्याय चौथा

यस्य सर्वे समारम्भाः कामसंकल्पवर्जिताः । ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पंडितं बुधाः ॥19॥

जया पुरुषाचां ठायीं । कर्माचा तरी खेदु नाहीं । परी फळापेक्षा कहीं । संचरेना ॥103॥ आणि हें कर्म मी करीन । अथवा आदरिले सिद्धी नेईन । येणें संकल्पेंही जयाचें मन । विटाळेना ॥104॥ ज्ञानाग्नीचेनि मुखें । जेणें जाळिली कर्में अशेखें । तो ब्रह्मचि मनुष्यवेखें । वोळख तूं ॥105॥

त्यक्त्वा कर्मफलासंगं नित्यतृप्तो निराश्रयः । कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किंचित् करोति सः ॥20॥

जो शरीरीं उदासु । फळभोगीं निरासु । नित्यता उल्हासु । होऊनि असे ॥106॥ जो संतोषाचां गाभारां । आत्मबोधाचिया वोगरा । पुरे न म्हणेचि धनुर्धरा । आरोगितां ॥107॥

निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः । शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिशम् ॥21॥

यदृच्छालाभ संतुष्टो द्वंद्वातीतो विमत्सरः । सम सिद्धावसिद्धौ च कृत्वाऽपि न निबध्यते ॥22॥

कैसी अधिकाधिक आवडी । घेत महासुखाची गोडी । सांडोनियां आशा कुरोंडी । अहंभावेसीं ॥108॥ म्हणोनि अवसरें जें जें पावे । कीं तेणेंचि तो सुखावे । जया आपुलें आणि परावें । दोन्ही नाहीं ॥109॥ तो दिठी जें पाहे । तें आपणचि होऊनि जाये । आइके तें आहे । तोचि जाहाला ॥110॥ चरणीं हन चाले । मुखें जें जें बोले । ऐसें चेष्टाजात तेतुलें । आपणचि जो ॥111॥

हेही वाचा – Dnyaneshwari : तरी कर्म म्हणिजे स्वभावें, जेणें विश्वाकारु संभवे…

अर्थ

ज्याची सर्व कर्मे भोगेच्छा आणि (तिचे कारण) संकल्प, यांनी विरहित असतात आणि ज्ञानरूपी अग्नीने ज्याची कर्मे दग्ध झालेली असतात, त्याला ज्ञाते लोक पंडित म्हणतात. ॥19॥

ज्या पुरुषाच्या ठिकाणी कर्माविषयी तर तिरस्कार नसतो, पण ज्याच्या चित्तात फलाची इच्छा चुकून केव्हाही प्रवेश करत नाही; ॥103॥ आणि हे कर्म मी करीन, अथवा आरंभलेले मी पुरे करीन या कल्पनेनेही ज्याचे मन विटाळत नाही; ॥104॥ ज्ञानरूपी अग्नीच्या द्वारा ज्याने सर्व कर्मे जाळून टाकली आहेत, तो मनुष्याचे रूप घेतलेलेले प्रत्यक्ष ब्रह्मच आहे, असे तू समज. ॥105॥

कर्मफलाची आसक्ती सोडून नित्यतृप्त आणि निराश्रय झालेला मनुष्य (लोकदृष्टीने) कर्माच्या ठिकाणी प्रवृत्त दिसत असला, तथापि, (वास्तविक) तो काही करत नाही. ॥20॥

तो शरीराविषयी उदास असतो, फलाच्या उपभोगाविषयी निरिच्छ असतो आणि नेहेमी आनंदरूप होऊन राहिलेला असतो. ॥106॥ अर्जुना, तो संतोषाच्या गाभार्‍यात जेवत असता आत्मबोधाच्या पक्वान्नाला पुरे असे कधी म्हणतच नाही. ॥107॥

इच्छारहित, चित्त आणि शरीरेंद्रियसंघात यांचे नियमन केलेला, सर्व उपाधींचा त्याग केलेला, केवळ शरीरिक कर्म करीत असताना देखील (त्यास) पाप लागत नाही. ॥21॥

यदृच्छेने जे मिळेल त्यावर संतुष्ट असणारा, आपपरभावरहित निर्मत्सर, कर्म सिद्धीस जावो अथवा न जावो, दोहींविषयी ज्याची वृत्ती सारखीच आहे, असा पुरुष लौकिकदृष्ट्या जरी कर्म करतोसा दिसतो, तरी तो (त्या कर्माने) बंध पावत नाही. ॥22॥

अहंकाराच्या वृत्तीसह आशेचा बळी देऊन टाकून नित्य वाढणार्‍या आवडीने परमानंदाची रुचि तो कितीतरी घेत असतो! ॥108॥ म्हणून वेळेवर जे जे मिळेल, त्यातच तो संतुष्ट असतो. त्याला आपले आणि परके ही दोन्ही नसतात. ॥109॥ तो दृष्टीने जे पहातो ते आपणच होऊन जातो, आणि तो जे ऐकतो तेच तो झालेला असतो. ॥110॥ पायाने जे चालतो, तोंडाने जे काही बोलतो, (तात्पर्य) याप्रमाणे जेवढे म्हणून व्यापार त्याच्याकडून होतात, तेवढे सर्व तोच स्वत: झालेला असतो. ॥111॥

क्रमश:

हेही वाचा – Dnyaneshwari : कर्तव्यतेलागीं, जया दुसरें नाहीं जगीं…

(साभार – शं. वा. तथा मामासाहेब दांडेकर संपादित ‘सार्थ ज्ञानेश्वरी’)